با توجه به افزایش بحران‌های زیست‌محیطی و فشارهای جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، توسعه انرژی‌های سبز به یکی از اولویت‌های اصلی کشورهای جهان تبدیل شده است. منابع انرژی تجدیدپذیر مانند خورشید، باد و زیست‌توده (مواد آلی برای سوخت) نه تنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کنند، بلکه امنیت انرژی و رشد اقتصادی را نیز تضمین می‌کنند. طی سالهای اخیر، در منطقه خاورمیانه، کشورهایی مانند ترکیه با سرمایه‌گذاری‌های میلیارد دلاری و کشورهای حاشیه خلیج فارس با پروژه‌های پیشرفته هیدروژن سبز، پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. در مقابل، ایران با وجود داشتن ظرفیت‌های طبیعی فراوان، هنوز در مسیر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر با چالش‌های زیادی روبه‌رو است.
در این مقاله، گرین پاور قصد دارد به بررسی روند توسعه انرژی سبز در ایران و مقایسه آن با کشورهای منطقه بپردازد و ببیند چه فرصت‌ها و چالش‌هایی پیش روی این حوزه وجود دارد. همچنین تلاش می‌کنیم چشم‌انداز آینده انرژی سبز در ایران را روشن کنیم و راهکارهای مؤثر برای پیشبرد سریع‌تر آن را نشان دهیم.
تعرف و اهمیت انرژی سبز
انرژی سبز به منابع انرژی‌ای گفته می‌شود که از منابع طبیعی قابل تجدید مانند نور خورشید، باد، جریان‌های آبی، گرمای زمین و زیست‌توده (مواد گیاهی و حیوانی) به دست می‌آیند و تولید آنها کمترین آسیب و آلودگی را به محیط زیست وارد می‌کند. این انرژی‌ها به دلیل سازگاری کامل با طبیعت، عدم انتشار گازهای گلخانه‌ای و قابلیت بازسازی سریع، به‌عنوان راهکاری مهم و پایدار در مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی و تغییرات اقلیمی شناخته شده‌اند.
اهمیت انرژی سبز فقط به حفظ محیط زیست محدود نمی‌شود؛ این منابع نقش حیاتی در تأمین امنیت انرژی ملی، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی محدود و وارداتی، و همچنین ایجاد فرصت‌های شغلی در صنایع نوین دارند. با توجه به رشد روزافزون تقاضای جهانی انرژی و فشارهای ناشی از تغییرات اقلیمی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های انرژی سبز نه تنها هزینه‌های اقتصادی بلندمدت را کاهش می‌دهد، بلکه زمینه توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی را نیز فراهم می‌کند. در نهایت، این مسیر به ایجاد اقتصادی کم‌کربن و حفاظت از منابع طبیعی برای نسل‌های آینده کمک خواهد کرد.
انرژی سبز در کشورهای منطقه
کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی طی دهه گذشته بیشتر به اهمیت انرژی‌های تجدیدپذیر پی برده‌اند و برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، تنوع‌بخشی منابع انرژی، مقابله با تغییرات اقلیمی و حفظ امنیت اقتصادی خود، برنامه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام داده‌اند. کشورهایی مانند قزاقستان و ازبکستان با طرح‌های ملی و حمایت نهادهای بین‌المللی، ظرفیت تولید انرژی خورشیدی و بادی خود را به شکل قابل توجهی افزایش داده‌اند.
ترکیه با سرمایه‌گذاری ده‌ها میلیارد دلاری در انرژی پاک، اکنون بیش از نیمی از برق خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌کند. در کشورهای خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات نیز توسعه نیروگاه‌های خورشیدی، پروژه‌های هیدروژن سبز و طرح‌های شهری بر پایه انرژی پاک (مانند نئوم) در دستور کار قرار گرفته‌اند.
حتی کشورهایی مثل مصر که پیش‌تر به سوخت‌های فسیلی متکی بودند، با تدوین برنامه‌های بلندمدت به سمت تولید برق از خورشید، باد و هیدروژن حرکت کرده‌اند. این اقدامات نشان می‌دهد که کشورهای منطقه به اهمیت حرکت به سوی آینده‌ای سبزتر پی برده‌اند.
مقایسه وضعیت انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای همسایه
جدول زیر وضعیت و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای همسایه را به شکل مقایسه‌ای نشان می‌دهد تا روند پیشرفت هر کشور در این حوزه بهتر درک شود.
| کشور | هدف‌گذاری (سال) | ظرفیت فعلی انرژی تجدیدپذیر | تمرکز بر انرژی‌های | نکات مهم |
| قزاقستان | 15٪ تا 2030 | 3.08 گیگاوات | بادی، خورشیدی، آبی | مکانیسم حراج شفاف، قراردادهای بلندمدت |
| ازبکستان | 40٪ تا 2030 | 4.5 گیگاوات | خورشیدی، بادی | طرح خانه خورشیدی، جذب 2.1 میلیارد دلار FDI |
| ترکیه | 27 گیگاوات تا 2023 | 12.5 گیگاوات (غیرآبی) | خورشیدی، بادی، زمین‌گرمایی | سرمایه‌گذاری 66 میلیارد دلاری |
| عربستان سعودی | 58.7 گیگاوات تا 2030 | 1.2 گیگاوات | خورشیدی، هیدروژن سبز | پروژه نئوم، بزرگ‌ترین تاسیسات هیدروژن جهان |
| امارات | 44٪ تا 2030 | چند گیگاوات (خورشیدی) | خورشیدی، بادی، هیدروژن | پارک‌های خورشیدی بزرگ، پروژه‌های هیدروژن |
| مصر | 42٪ تا 2035 | در حال توسعه | خورشیدی، بادی، هیدروژن آبی | حذف زغال‌سنگ، میزبانی COP27 |
جدول فوق، به‌خوبی نشان می‌دهد که، کشورهای همسایه ایران توانسته‌اند در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر با سرعت بالایی به جلو حرکت کنند و در این مسیر اهداف و ظرفیت‌های بزرگی دارند. آنها بیشتر برروی انرژی خورشیدی، بادی و فناوری‌های نو مانند هیدروژن تمرکز کرده و با انجام سرمایه‌گذاری‌های گسترده و ایجاد قوانین مناسب، پیشرفت خود را به نحو چشمگیری، افزایش داده‌اند.
وضعیت ایران در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر
ایران با منابع طبیعی بی‌نظیر، مانند بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال، بادهای دائمی در منجیل (واقع در استان گیلان) و سیستان، امواج انرژی‌زا در خلیج فارس و منابع آبی قابل توجه در کوهستان‌ها، یکی از مستعدترین کشورهای منطقه برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به شمار می‌رود. این ظرفیت‌ها می‌توانند تحول بزرگی در تأمین انرژی پاک و پایدار کشور ایجاد کنند.
همچنین، تنوع اقلیمی ایران امکان استفاده همزمان از چند منبع انرژی سبز را فراهم می‌کند که می‌تواند انعطاف و پایداری شبکه انرژی ملی را افزایش دهد. سرمایه‌گذاری هوشمندانه در این حوزه، نه تنها از نظر اقتصادی به صرفه است، بلکه نقش مهمی در کاهش اثرات زیست‌محیطی و ارتقای کیفیت زندگی مردم دارد.
سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید برق ایران
با وجود این ظرفیت‌ها، تا بهمن ۱۴۰۳، نیروگاه‌های تجدیدپذیر ایران تنها ۱۵۶۰ مگاوات نصب شده‌اند و سهم آنها در تولید کل برق کشور حدود ۴.۶۷ درصد است. طی ۳۰ سال گذشته، این رقم هرگز از ۱.۲ درصد کل مصرف انرژی فراتر نرفته که نشان می‌دهد ایران در استفاده از منابع تجدیدپذیر عقب مانده است.
این مقدار پایین در مقایسه با کشورهای هم‌تراز منطقه، نیاز جدی به بازنگری سیاست‌ها و ساده‌سازی مسیر سرمایه‌گذاری در این حوزه را نشان می‌دهد. همچنین، نبود زیرساخت‌های کافی و محدودیت‌های فناورانه از جمله موانعی هستند که سرعت توسعه انرژی‌های سبز در کشور را کند کرده‌اند.
برنامه‌ها و اهداف دولت برای توسعه انرژی سبز
در مواجهه با این چالش، دولت ایران هدف تولید ۳۰ هزار مگاوات انرژی تجدیدپذیر در چهار سال آینده را اعلام کرده است. علاوه بر این، اختصاص ۵ میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای سرمایه‌گذاری در این بخش و راه‌اندازی نیروگاه‌های خورشیدی در استان‌های کرمان، یزد، قزوین، اصفهان و خراسان، از اقدامات مهم عملیاتی است که می‌تواند مسیر توسعه انرژی سبز را هموار کند.
همچنین، توسعه زیرساخت‌های شبکه برق هوشمند و تقویت ظرفیت‌های انتقال و ذخیره انرژی از اولویت‌های کلیدی دولت برای افزایش بهره‌وری و پایداری منابع تجدیدپذیر است. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و تشویق بخش خصوصی به مشارکت فعال در این حوزه نیز به عنوان راهکارهایی مؤثر برای سرعت‌بخشیدن به تحول انرژی پاک در نظر گرفته شده‌اند. این اقدامات در نهایت می‌توانند جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی‌های نو را، ارتقا دهند و به تحقق اهداف توسعه پایدار کمک کنند.
تفاوت نگاه ایران و همسایه‌ها در انرژی سبز
درحالی‌که بسیاری از کشورهای منطقه با درک تغییرات جهانی و نیاز به گذار به آینده‌ای بدون سوخت‌های فسیلی، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در انرژی‌های تجدیدپذیر کرده‌اند، ایران هنوز با دیدگاهی سنتی و وابسته به نفت و گاز به این موضوع نگاه می‌کند.
کشورهای همسایه با تدوین قوانین جامع، انجام برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و همکاری با نهادهای بین‌المللی (مانند بانک جهانی و بانک توسعه آسیایی)، مسیر رشد انرژی سبز را برای آینده کشور خود هموار کرده‌اند. اما ایران به دلیل نبود قوانین پایدار، تحریم‌ها و ریسک بالای سرمایه‌گذاری، متاسفانه هنوز نتوانسته است، جایگاه خوبی در این زمینه پیدا کند.
تفاوت‌های فرهنگی و فناورانه در انرژی سبز
از نظر فرهنگی و فناورانه هم تفاوت‌ها زیاد است. کشورهای منطقه با ایجاد طرح‌های تشویقی برای مردم، فرهنگ‌سازی و حمایت از استارتاپ‌ها، مشارکت اجتماعی را در توسعه انرژی سبز افزایش داده‌اند و همزمان فناوری را از شرکت‌های بین‌المللی منتقل کرده و زیرساخت‌های فناورانه خود را بهبود بخشیده‌اند. اما در ایران آگاهی عمومی درباره اهمیت انرژی پاک پایین است و در مقابل، وابستگی به فناوری‌های خارجی بسیار بالا است. اراده سیاسی در کشورهای همسایه قوی، هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده، ولی متاسفانه، در ایران هنوز نشانه‌هایی از کندی، محافظه‌کاری و نبود عزم ملی برای تغییر سیستم انرژی دیده می‌شود.
اقداماتی که مسیر انرژی سبز در ایران را هموار می‌کنند
برای خروج از وضعیت فعلی و رسیدن به آینده‌ای پایدار، ایران نیاز دارد مسیر توسعه انرژی خود را به‌صورت بنیادین و منظم بازتعریف کند و از رویکردی علمی، واقع‌بینانه و همسو با تحولات جهانی پیروی کند. این بازنگری باید با استفاده از ظرفیت‌های داخلی، بهره‌گیری از تجربه‌های بین‌المللی و ایجاد زیرساخت‌های قانونی، مالی و فناورانه انجام شود تا کشور را از وابستگی دیرینه به سوخت‌های فسیلی رها کرده و به سمت اقتصاد سبز و پایدار هدایت کند. تنها در این صورت است، که ایران خواهد توانست از بحران‌های زیست‌محیطی، انرژی و اقتصادی آینده عبور کند.
سیاست‌گذاری هوشمندانه
از اولین گام‌های مهم برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران، طراحی و اجرای سیاست‌گذاری‌های هوشمند و آینده‌نگر است. در این مسیر، تصویب یک قانون جامع برای انرژی‌های تجدیدپذیر که چارچوبی شفاف، پایدار و قابل اعتماد برای سرمایه‌گذاران، نهادهای دولتی و بخش خصوصی فراهم کند، ضروری است. همچنین، کاهش تدریجی و هدفمند یارانه‌های سنگین سوخت‌های فسیلی می‌تواند منابع مالی قابل توجهی را آزاد کرده و به سمت توسعه انرژی پاک هدایت کند.
علاوه بر این، تدوین چشم‌اندازی ملی برای توسعه انرژی سبز تا سال ۲۰۴۰، با اهداف مشخص، شاخص‌های عملکردی و مسیرهای اجرایی روشن، به سیاست‌گذاران و فعالان این حوزه کمک می‌کند تا مسیر درست را طی کرده و به نتایج قابل مشاهده برسند.
سرمایه‌گذاری و تأمین مالی
توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران، بدون سازوکارهای مالی پایدار و جذاب امکان‌پذیر نیست. برای نمونه، ایجاد «صندوق انرژی پاک» با مشارکت دولت، بخش خصوصی و نهادهای توسعه‌ای می‌تواند منبعی قابل اعتماد برای تأمین مالی پروژه‌های سبز باشد.
ارائه وام‌های کم‌بهره به فعالان بخش خصوصی که قصد سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی، بادی یا دیگر منابع پاک را دارند، نقش مهمی در جذب سرمایه‌گذاران جدید خواهد داشت.
دولت نیز، باید خرید تضمینی برق سبز را با قیمت رقابتی و قراردادهای بلندمدت تضمین کند تا امنیت اقتصادی پروژه‌ها برای سرمایه‌گذاران فراهم شود و به مرور، بازار انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران رونق بگیرد.
زیرساخت و فناوری
از آنجا که، توسعه پایدار انرژی‌های تجدیدپذیر، نیازمند نوسازی و بهبود زیرساخت‌های فنی و شبکه برق کشور است. ایجاد شبکه‌های برق هوشمند که بتوانند جریان متغیر انرژی‌های تجدیدپذیر را مدیریت کنند، یکی از نیازهای اصلی این مسیر است. علاوه بر این، توسعه زیرساخت‌های نگهداری، ذخیره‌سازی و انتقال انرژی پاک (مثل باتری‌های صنعتی یا سیستم‌های ذخیره حرارتی) می‌تواند بهره‌وری انرژی‌های تجدیدپذیر را بالا برده و پایداری شبکه را تضمین نماید.
از سوی دیگر، بومی‌سازی فناوری تولید پنل‌های خورشیدی، توربین‌های بادی و سیستم‌های کنترل انرژی، خواهد توانست وابستگی ایران به واردات را کاهش و صنعت داخلی را تقویت کند. قطعا همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای توسعه فناوری‌های جدید و ارتقای ظرفیت تحقیق و توسعه، نقش مهمی در سرعت بخشیدن به بومی‌سازی و نوآوری در صنعت انرژی سبز کشور دارد.
آموزش و فرهنگ‌سازی
پیشرفت در انرژی‌های تجدیدپذیر بدون تغییر نگرش عمومی و افزایش آگاهی مردم ممکن نیست. آموزش مفاهیم پایه انرژی پاک در مدارس و گنجاندن موضوعات محیط‌زیستی در کتاب‌های درسی، گامی مهم در پرورش نسل آینده‌ای آگاه و مسئول است. همچنین، ایجاد فرصت‌های آموزشی مستمر برای گروه‌های سنی و تخصصی مختلف، دانش فنی جامعه را افزایش داده و پذیرش فناوری‌های نوین را تسهیل می‌کند.
در سطح ملی، برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی درباره کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، تشویق به استفاده از انرژی‌های پاک و ترویج سبک زندگی پایدار اهمیت ویژه‌ای دارد. بهره‌گیری از رسانه‌ها، اینفلوئنسرها و چهره‌های محبوب فرهنگی و هنری برای معرفی انرژی سبز می‌تواند تأثیر گسترده‌ای بر رفتار مردم داشته و انگیزه فردی و جمعی برای مشارکت در گذار به انرژی پاک را افزایش دهد.
جمع بندی
توسعه انرژی‌های سبز در ایران، با وجود منابع طبیعی زیاد و پتانسیل‌های تجدیدپذیر، هنوز با مشکلات ساختاری، سیاسی و اقتصادی روبه‌رو است و همین باعث شده رشد آن کندتر از کشورهای همسایه باشد. کشورهای منطقه با برنامه‌ریزی هدفمند، سرمایه‌گذاری زیاد و آموزش و اطلاع‌رسانی عمومی، مسیر روشنی برای رسیدن به اقتصاد کم‌کربن و پایدار پیدا کرده‌اند؛ روندی که هم به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند و هم امنیت انرژی و رشد اقتصادی را افزایش می‌دهد.
ایران هم با برنامه‌ریزی منسجم در سیاست‌گذاری، تأمین مالی، فناوری و آموزش می‌تواند از این فرصت بزرگ استفاده کند و جایگاه خود را در بین کشورهای پیشرو در انرژی‌های تجدیدپذیر تثبیت کند.
برای رسیدن به این هدف، همه فعالان انرژی، از سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران تا مردم و جامعه مدنی، باید با همکاری و مسئولیت نقش خود را درست انجام دهند.
اکنون زمان آن رسیده است که با دیدی بلندمدت و هوشمندانه، گام‌های مؤثر در مسیر توسعه پایدار برداریم. در این مسیر، مطمئناً همراهی و مشارکت همه جانبه دولت و مردم، می‌تواند تغییر واقعی و ماندگار ایجاد کند.
